Vrijheid

(Notities op een avond in Mei)

Ik hield het niet voor mogelijk, dat geef ik eerlijk toe: twee keer in een week tijd op totaal verschillende plekken een iPhone in een museumvitrine zien liggen. 

Misschien is het eind in zicht, wordt het communicatiedingetje bijgezet in het museum. 

Het eerste exemplaar zag ik liggen in Londen, in het Design Museum. Daar lagen er zelfs meerdere. Eentje in de vaste opstelling, in diverse soorten, van diverse ‘generaties’. En er lag er een op een tentoonstelling over The Guardian. De krant had namelijk een vernieuwde vormgeving. Aangezien er elke dag een digitale krant is, lag er een smartphone bij. 

Daarvan was de batterij bijna leeg.

Kan gebeuren. Maar toch. Een krant is in principe geen scherm en een krant kan in principe niet leeg. 

Dat een krant een krant is, is nu juist wat hem zo leuk maakt. Los van het feit dat je geen vliegen kunt meppen met een telefoon of iPad, is het handige van een papieren krant dat hij kant en klaar is, je kunt hem lezen zonder dat je vingers of blik gevolgd worden door een computersysteem, je kunt dat doen in de zon (onlangs hield mijn computer er gewoon mee op, omdat hij te heet bleek te worden) en, niet onbelangrijk, je kunt hem overal mee naar toe nemen én hem onderweg dan met je medereizigers delen. 

Natuurlijk ben ik een fossiel – als je de vooruitgangsdwanggedachte als leidend beschouwt.   

Maar nu het tweede iPhone-museumstuk. Die zag ik het afgelopen weekend in het Stedelijk Museum Den Bosch. Op de tentoonstelling ‘California, Designing Freedom’. Aldaar was het zelfs een niet weg te denken object. 

De tentoonstelling ging over vrijheid. 

Nou, daar kunnen we nog wel even over bomen om niet te zeggen doorzagen, maar goed, vrijheid dus. 

Vrijheid had in de tentoonstelling in Den Bosch een goede band met technologie. Dat de hele opstelling on-Hollands overkwam en deed denken aan het Design Museum in Londen bleek geen toeval: het hele zaakje was gemaakt in het Londense museum. Dat stond op een deur ergens achterin de tentoonstelling. 

Een mooie tentoonstelling overigens, waar ook mijn favoriete computerspel te zien was. Pong.

Ik ben van een generatie later, maar Pong kan ik hebben. Twee streepjes als spelers, een kleiner streepje als bal. De computer toont je hoe simpel het leven zijn.

Vandaag was het Dag van de Persvrijheid. Vaak genoeg zat ik ergens in een zaal waar ter gelegenheid van het ‘vrije woord’ een eminentie iets vertelde over persvrijheid, of over zijn eigen situatie.
Een paar jaar geleden schuifelde Kurt Westergaard langs mij de grote zaal van de Balie binnen. Westergaard had als een van de politiek tekenaars van de zogenaamde ‘Mohammed-cartoons’, een bedenksel van een Deense krant, een traumatische gebeurtenis meegemaakt: hij was in zijn huis aangevallen en gevolgd door een jihadi. Uiteindelijk had de tekenaar zich in de badkamer verschanst, samen met zijn kleinzoon die bij hem op bezoek was.
Nu was hij oud, Westergaard. Een fragiele man met een verhaal over persvrijheid.

Enkele jaren daarvoor was John Goetz te gast ter ere van de jaarlijkse persvrijheidsdag, in de Rode Hoed. Reden voor zijn komst was dat hij voor de Süddeutsche Zeitung Edward Snowden had geïnterviewd.
Goetz sprak zijn fellow-journalists direct aan, ze moesten namelijk opletten: ze zouden hun bronnen beter moeten beschermen, ze moesten zorgen dat ze niet afgeluisterd konden worden en dat ze niet zomaar een mailadres gebruikten. Vermoedelijk bedoelde hij gmail, wat bij aardig wat bedrijven, zelfs kranten, inmiddels standaard is. Ook individuele gebruikers van mail en internet zijn afhankelijk van google. Oud-medewerker Snowden van de Amerikaanse inlichtingdienst NSA wist als geen ander hoe ver de diensten gaan.

Terugkijkend is het er niet beter op geworden. Wellicht iets voor journalisten- en auteursverenigingen om de, vaak in hun eentje werkende (lees: onafhankelijke) schrijvers en makers bij te staan. Het beschermen van de beroepspraktijk zit niet alleen in het propageren van ondernemerschap en het afkeuren van censuur c.q. het uitdragen van het idee ‘vrijheid van (menings)uiting’.

Over de grote bedrijven die hun invloed maar uit blijven breiden schreef Franklin Foer het boek ‘World without mind’, dat in het Nederlands vertaald is als ‘Ontzielde wereld’. In zijn boek keert hij zich tegen bedrijven als Google, Apple, Facebook en Amazon, samen in een afkorting ook wel GAFA genoemd. 
De reuzen uit Silicon Valley, die zoals te lezen in een interessant interview met de auteur in Trouw, “nauwelijks belasting betalen, verkiezingen beïnvloeden en op grote schaal auteursrechten schenden – naar eigen zeggen uit idealisme”.

Dit jaar was het aan Foer om iets te komen vertellen op de 3de mei.
Het boek lezen kan ook, dacht ik bij mezelf, aangezien bijeenkomsten leuk zijn, maar het scherpen van de geest ook een kwestie is van je ergens in verdiepen.

Vandaag zat ik in de zon in de tuin, eerst te lezen, toen wat te tikken. Ik hoefde nergens heen. Het voelde als vrijheid.
Ik dacht eraan dat ik vorig jaar op deze internationale dag van de persvrijheid in Berlijn was waar bij de Brandenburger Poort de dag gevierd werd. Het belangrijkste statement was de roep om vrijlating van de Duits-Turkse journalist Deniz Yücel. Zowel redacteuren van Die Welt, Bild als van de TAZ hielden toespraken op een podium waar later peterlicht het lied over das Ende des Kapitalismus zong.

(…) Weißt du noch wir fuhren mit dem Sonnenwagen über das Firmament
Und wir pflückten das Zeug aus den Regalen aus den Läden
Und wir waren komplett
Weißt du noch wir regelten unsre Dinge übers Geld

Vorbei vorbei vorbei vorbei vorbei vorbei
Vorbei vorbei vor vorbei vorbei
Jetzt isser endlich vorbei (…)

Als twintiger halverwege de jaren negentig had ik het gevoel dat de toekomst rooskleuriger was dan die was geweest voor leeftijdgenoten pakweg twintig jaar eerder. De Berlijnse muur was enkele jaren ervoor gevallen, grenzen vervaagden, de wereld leek zich opnieuw te openen.
Tot er steeds meer nieuw prikkeldraad werd gespannen in de hoofden van mensen.
Op 8 mei 1995 stond ik op Heldenplatz in Wenen, het nieuws deed de ronde dat Salman Rushdie acte de présence zou gaan geven tijdens het daar gehouden Fest der Freiheit. De schrijver, die een van de symbolen van onze tijd lijkt te zijn geworden nadat hij vervolgd werd om zijn boek de Duivelsverzen, kwam inderdaad.
Niet minder indrukwekkend was het optreden van Kurt Ostbahn, ook wel aangeduid met de liefkozende nickname Ostbahn Kurti, die samen met zijn moeder kwam zingen. Samen brachten ze een traditioneel Kroatisch lied ten gehore, recht uit het hart, over een moeder die haar zoon naar de oorlog moet laten gaan. En vervolgens op hem wacht. En wacht, en wacht.

Na 368 dagen gevangen te hebben gezeten in Turkije kwam Deniz een aantal weken geleden vrij (op 16 februari 2018). Beïnvloeding, natuurlijk, want velen hebben actie gevoerd voor zijn vrijlating, ook op social media, maar het is niet de beïnvloeding zoals op dit moment op grote schaal gaande is, onder de huid kruipend via systemen in élk computertje of telefoon, zonder enige afkeuring door en in samenwerking met overheden en gezaghebbende kranten en tijdschriften.

Dat de pers een ‘waakhond’ zou moeten zijn, daar hoeven we het nu al niet eens meer over te hebben. Het lijkt erop dat de belangrijkse kranten en (opinie)tijdschriften in Nederland vergeten dat zij een troef in handen hebben die juist buiten social media om geldt. Die troef is, of zou moeten zijn: goede berichtgeving.
Nu proberen ze hun lezers (‘nieuwsconsumenten’) te monitoren en gebruiken ze kanalen op internet die zijn afgedicht door systemen die er gebruiksvoorwaarden op na houden waarvan de toon niet meer is dan take-it-or-leave-it.

Inhoud wordt verward met ‘content’ en iedereen kan via de media zijn beroemdheid vergaren, zoals Andy Warhol al voorspelde: ‘In future everyone will be famous for 15 minutes.” Zoals Marco en Danny uit Enschede, die deze week een profielfoto-bewerking bedachten om uiting te geven aan de mening dat je vóór twee minuten stilte op 4 mei bent. Een redelijk spontane en simpele actie op facebook, uit verontwaardiging tegen iemand anders die tégen die twee herdenkingsminuten was – ook om interessante redenen trouwens. Allemaal komen ze in het nieuws. ‘Goed bezig’ is het commentaar van een facebookvriend als Danny meldt dat hij ‘ineens op RTL’ komt.
Dat Andy Warhol visionair was, wisten we al. Maar dat echt iederéén die 15 minuten zou gaan krijgen, dat is niet visionair, dat is absurd.

 

 

---

tekst: Ilona Verhoeven